Kæru sveitungar og aðrir góðir hátíðargestir hér í Logalandi.
Þakka ykkur fyrir að bjóða mér að tala hér í dag á þjóðhátíðardegi Íslendinga, það er mér heiður og gleði. Við fögnum lýðveldinu Íslandi sem er rétt rúmlega áttrætt, en fullveldið 26 árum eldra, komið vel á aðra öldina. Þjóðfáninn okkar var fyrst staðfestur með konungsúrskurði þann 19. júní árið 1915, fyrir 110 árum, sama dag og íslenskar konur yfir fertugu fengu kosningarétt. Það var Matthías Þórðarson þjóðminjavörður frá Fiskilæk í Melasveit sem átti hugmyndina að honum (árið 1906). Litirnir tákna fjallablámann, ísinn og eldinn og krosstáknið, sem er í öllum fánum Norðurlanda, sigur lífsins yfir dauðanum. Hann hefur verið fullgildur þjóðfáni okkar Íslendinga frá 1. desember 1918 enda var Konungsríkið Ísland frjáls og fullvalda þjóð frá gildistöku Sambandslaganna með sameiginlegan þjóðhöfðingja með Dönum.
Áður höfðu komið fram ýmsar tillögur að þjóðfána, meðal annars Hvítbláinn Einars Benediktssonar, hvítur kross á bláum feldi sem hélt velli sem fáni Ungmennafélags Íslands, UMFÍ, landsambands ungmennafélaga. Í merki Ungmennafélags Reykdæla sjáum við bláa litinn á hvítum grunni í nafninu efst.
Sagt hefur verið að danski konungurinn hafi viljað hafa rauða litinn með þeim bláa og hvíta til að minna á tenginguna við Danmörku en ástæðan mun frekar vera sú að meiri líkur væru á ruglingi við aðra þjóðfána, sérstaklega Grikklands. Hvað sem því líður gefur rauði liturinn kraft og hlýju inn í kuldablámann hvíta, eða það finnst mér alla vega!
---
Stundum er talað um að við Íslendingar séum lokuð og kuldaleg. Kannski hvítbláinn passi þá betur við okkur, kannski við séum eins og fjöll sem í fjarlægðinni eru blá en bara steingrá og köld þegar komið er nær, kannski við séum bara ísjakar á sveimi í bláköldum sjónum. „Íslendingar ættu að brosa meira,“ segir erlent ferðafólk á leið úr landi í könnunum Ferðamálastofu. Það kostar ekkert að brosa og jafnvel að heilsa ókunnugum, alla vega nikka örlítið ef meðfædd feimnin hindrar okkur í handabandi og augnsambandi. Við erum líklega stundum dálítið frosin útávið en auðvitað ólgar í okkur eldur og kraftur eins og í iðrum jarðar. Hann brýst bara svo sjaldan fram – og þá stundum með offorsi eins og eldgosin sem fara sína leið alveg stjórnlaust.
Þau ykkar sem hafa séð Ferðabók Gísla Einarssonar frænda okkar flestra í sjónvarpinu eða „life show“ (ekkert íslenskt orð er til fyrir það fyrirbæri, eða hvað?) hafið skemmt ykkur yfir vangaveltum borgfirska snillingsins um uppruna Íslendinga og einkenni landshluta. Landnámsmennirnir voru jú ekki víkingar, bendir hann réttilega á – þetta var bara eitthvað lið sem var bara ekkert ánægt með neitt! Við erum flóttamenn, komin af flóttamönnum og verðum alltaf flóttamenn. Við flýjum bara af tómum leiðindum – og skorti á ostategundum! Við flýjum kuldann og förum til Tene og ef þar verður of heitt flýjum við aftur heim til Íslands. Samt höfum við enga samúð með alvöru flóttamönnum, segir Gísli á sinn gamansama hátt, ýmislegt hægt að segja með hárbeittu gríninu.
„Life show“. Merkilegt orð sem nú virðist vera orðið hluti af íslensku máli. Við vitum flest hvað það merkir en höfum samt ekki fyrir því að þýða það af því að okkur skortir einfalt hugtak. „Sýning í beinni“ væri hægt að segja en réttara væri, að vera viðstödd/staddur sýningu, vera á staðnum. Það er bara stundum svo miklu fljótlegra að bregða fyrir sig engilsaxneskunni. Eftirfarandi er dæmi um íslensku nútímans frá því í desember í fyrra:
LIVE SHOW TEBOÐSINS x GINATRICOT ER Á MORGUN!! 💓🪩🎀🫖💖🎙️ VÁ, hvað við erum spenntar að sjá ykkur!! Tune in til þess að heyra smá planning og ekkert eðililega margar góðar hugmyndir af jólagjöfum fyrir allt frá vinnufélögum til pabba ykkar 💞
Ef það er tungumálið sem gerir okkur að Íslendingum þá er alveg ástæða til að byrja að hafa áhyggjur – ekki seinna en í gær. Við erum alin upp við einmitt þetta, að menningin okkar og þjóðarvitund byggi ekki síst á því að hér tölum við enn tungumál formæðra okkar og forfeðra. Hvað erum við án íslenskunnar? Við tölum oft um að þau sem kjósa – að eigin vali eða illri nauðsyn – að setjast að á Íslandi verði að læra íslensku. Annars verði þau ekki Íslendingar. Samt bjóðum við litla aðstoð við að læra þetta erfiða tungumál, bæði sem einstaklingar og sem samfélag. Erum við sem erum alin upp með íslensku að móðurmáli tilbúin að leggja eitthvað á okkur til að leiðbeina hinum sem þurfa að læra? Og hvað með fyrrnefnda al-íslenska auglýsingu um live show og tune in og planning og enskuskotna setningaskipan? Eitthvað hefur mistekist í íslensku-uppeldinu á fleiri en einum bæ.
Nú er ég komin yfir miðjan aldur, eins og það heitir svo pent (takið eftir viðurkenndri dönsku-slettunni). Árin sem ég á eftir eru færri en þau sem eru farin. Miðaldra fólk allra tíma hefur alltaf haft áhyggjur af málfari næstu kynslóða. Samt tölum við enn þetta tungumál sem tengir okkur saman og mótar okkur hvar sem við erum og hvert sem við förum. Við skulum hjálpast að við að miðla fjölbreyttum orðaforða til nýrra íbúa og nýrra kynslóða, gefa af okkur í samskiptum við öll þau sem á vegi okkar verða og muna að brosið er alveg ókeypis alheimstungumál.
Við sem náð höfum nokkrum áratugum í minningasafnið höfum mörg gaman af því að rifja upp „gamla daga“, svona var þetta þegar ég var að alast upp, manstu hvað það tók langan tíma að keyra suður, manstu Akraborgina, manstu ungmennafélagsæfingarnar á sjónvarpslausu fimmtudagskvöldunum, manstu Hekluúlpurnar, manstu... Yngri kynslóðir muna aðra hluti, ekkert verri hluti, bara aðra hluti, og þau sem alist hafa upp í öðrum löndum eiga sinn minningasjóð sem er jafndýrmætur og minn og þinn og hafa jafn ríka þörf og þú og ég til að deila honum með öðrum.
Hvorki þjóðir né heimabyggðir eru stöðugt ástand, sjálfsmynd og heimsmynd eru í stöðugri deiglu og þróun og mótun. Ekkert stendur í stað, svo mikið er víst.
En þá er líka mikilvægt að vita hvað okkur finnst mikilvægt. Hver eru gildin okkar? Hvernig fólk viljum við vera? Hverju viljum við miðla áfram til næstu kynslóða og þeirra sem koma annars staðar frá og kjósa að deila með okkur kjörum? Og hvað erum við tilbúin að læra af kynslóðunum sem kveðja okkur innan skamms, kynslóðunum sem taka við og þeim fjölbreytilegu þátttakendum í íslensku þjóðfélagi sem bætast við á hverju ári? Erum við tilbúin að gefa af okkur – og erum við tilbúin að þiggja ný sjónarhorn, nýjar hefðir, þiggja gjafir annarra sem vilja miðla til okkar góðu einu? Höfum við næga sjálfsvirðingu til að geta komið fram við annað fólk með virðingu og samkennd?
Því við þurfum á hvert öðru að halda. Við sem búum hér í Reykholtsdal – ég auðvitað alveg glæný, rétt sex mánaða í þessu samhengi hér – erum hvert öðru háð. Og við erum háð stóra samhenginu, tengslum og þjónustu og samheldni í víðu samhengi. Friðurinn hangir víða á bláþræði í heiminum okkar í dag. Við þurfum að vanda okkur, láta hlýja og kröftuga strauminn sem rauði liturinn í fánanum okkar táknar blandast tærbláu heiðríkjunni og mjallhvítu uppistöðunni, leyfa okkur heilbrigða heimahaga-ást sem stækkar okkur og gefur okkur andrými og þor til að umfaðma líka það sem er öðruvísi og jafnvel framandi. Verum minnug þess að alla Íslandssöguna, já ávallt og alls staðar er mannlífið hreyfanlegt fyrirbæri, ekki kyrrstaða, það er þróun og vöxtur og stundum afturför en samt aldrei til einhvers sem var, því það er ekki lengur til.
Við sem öndum að okkur sama lofti og horfum á sama mána tilheyrum hvert öðru. Við þörfnumst hvers annars. Hlustum því hvert á annað, vöndum okkur, gerum ráð fyrir að góðir hlutir gerist, þó þeir gerist stundum hægt. Með hugrekki, visku og kærleika getum við hjálpast að við að móta gott samfélag sem kann að gefa – og þiggja.
Takk fyrir mig og gleðilegan þjóðhátíðardag.
Hátíðarræða flutt á 17. júní í Logalandi í Reykholtsdal
